Silvan'dan Bitlis'e gitmek üzere yola çıktım. 5'nci tümen komutanlığına yeni atanmış olan Albay Fuat Bey (Cebesoy) de birlikte. Kurmay başkanı İzzettin (Çalışlar) ve Neşet (Yüzbaşı Çopur Neşet) ve Topçu Komutanı vb.

Saat 6 evvel'de (Sabah 6:00) yola çıkıldı. Saat 10 evvel'den saat 12'ye kadar Batman köprüsünde (Malabadi) dinlendik.

Saat 12'den saat 15'e kadar yürüdükten sonra yol üzerinde (bir kez 10 dakika ve bir kez de 20 dakika mola verdik) geceyi geçirmek üzere durduk. Buraya en yakın (bir haneden ibaret) köy. Bu noktanın (Silvan - Ziyaret) arasındaki mesafenin yarısı olduğunu jandarma söylüyor. Gerçekten haritaya göre öyle. Bu yolda ilk gezimizdir.

Batman Köprüsü'nü geçer geçmez yol üzerinde yatmış, kalmış ölü bir adam, açlıktan. Köprüyle konak yerimiz arasında aynı durumda iki adam. Göçmenmişler.

Batman Köprüsü ile Silvan arasında ve köprüden sonra yeni ölmüş iki beygir.

Saat 8 evvel'de (Akşam 20:00) yattım . Saat 2 sonra'da (Gece 2:00) uyandım. Öksürükten rahatsız oldum. Bir çay yaptırdım. Yeniden saat 3:30'da daldım. Saat 5 sonra'da (Sabah 5:00) uyandırdılar.

Saat 6 sonra (sabah 6:00), Hazro güneyinden Ziyaret'e hareket edildi. İki saat büyük mola. 5 ve 10 dakikalık birkaç küçük moladan sonra saat 3 (Öğleden sonra 15:00) sonra varış.

Bir taburu hayvandan inmeden ordugahlarında gördüm. 23. Alay'ın diğer iki taburu köylerde idi. Nokta kumandanını vazifesinde dikkatli bulmadığım için azarladım. Kurmaylarımdan birkaçını ambarları ve hastaneleri teftişle görevlendirdim.

Şimdi (saat 6.20 sonra) Alay Kumandanı Fuat Bey bize (5. Tümen Komutanı Ali Fuat Cebesoy ve Kurmay Başkanı İzzettin Çalışlar) benim çadırımda ud çalıyor.

Saat 8 evvel'de Ziyaret VeyselKarani'den yola çıkıldı. Eşyalarımız sabah saat 7 evvel'de. Ziyaret önünde Şeyh Hazret gönüllülerinden 150 kişiye rastladık. Bunları gözden geçirdim. Beslenmelerinin sağlanması ricasında bulundular. Erzak taşıyan bir Kürtün dilekçesi (3 hayvanını Kürtler almışlar). Yollarda bir çok göçebe gördük. Bitlis'e dönüyorlar. Tümü aç,sefil, ölüme mahkum bir halde. 4-5 yaşında bir çocuğu anası babası yol üzerinde terk etmiş. Bu da bir karı-kocanın ardına takılmış. Onları ağlayarak 100 metreden izliyor. Kendilerini niçin çocuğu almadıkları için azarladım. "Bizim çocuğumuz değildir" dediler. Destumi çevresinde büyük mola iki saat. Buradaki sağlık istasyonunu Şükrü (Tezer) Efendiye teftiş ettirdim. Binaların onarılması gerekir, bakılmamış. Yolda Refet Paşa'nın eşya ve tayı geri gidiyor. Duhan'dan erzak almak içingelen perakende erler ve yük hayvanları. Saat 6 sonra'da 13'ncü Alay'ın eskiordugahında geceyi geçirmek üzere durma.

Öksürükten ve çadırın kötü kurulmuş olmasından ve rüzgardan dolayı çok kötü uyudum. Saat 1 sonra'da (gece 01:00) uyandım. Öksürüğü dindirmek için çay içtim. Yeniden yattım. Saat 5 sonra uyandım. Ordudan kişiye özel gizli bir şifreyle düşmanın Bitlis Cephesine saldırması halinde 30 tabur verilebileceği ve bu açıdan inceleme yapılmasıyla ilgili. Saat 07 evvel'de Duhan kuzeyindeki ordugahtan yola çıkış. Saat 12.30'da Bitlis'e varış. Refet Paşa ve emrindekiler bir saat uzaklıktan karşıladılar. Yolda iki erden biri üzüm biri elma satın almak istiyorlardı. Banknot para verdikleri için tüccarlar ağlayarak yakındılar. Erlere hak verdik. Yol boyunca iki yerde insan leşleri ve kemikleri görüldü. Açlıktan ölüp kalan hayvanlar gibi.

14/15 (Kasım) akşam saat 7 sonra'ya kadar Refet Paşa'nın evinde kaldım. Sonra geceyi yine öksürükten rahatsız geçirdim.

29 Ekim 1932 Cumartesi (11 Kasım 1916)

Saat 8 evvel'de merkezde 15.Alay cephesini incelemek üzere gittik: bir saatte gözetleme noktasına ulaşıldı. Mevziin muhtelif noktalarını ve bazı birlikleri gördüm.Tertibatta hatalı ve noksan noktalar vardı. Bunları izah ettim ve gerekli hususlara sözlü olarak dikkat çektim.

Saat 1'de alay karargâhına döndük ve yeme yedik. Bundan sonra Bitlis'e döndük. Gerek askerin ve gerek hayvanların barakaları çok güzel yapılmıştı.

30 Ekim 1332 Pazar (12 Kasım 1916)

Refet Paşa rahatsız olduğundan dönüş için izin aldı. Saat 12 öğle üzeri Alay 14 karargâhına hareket. Yolun ortasında Alay komutanı yarbay Ali (Çetinkaya) Bey karşıladı. 2 saat sonra varış. Akşama kadar karargâh çevresindeki birinci ve üçüncü tabur barakalarını ve barakalarda erleri teftiş ettim, iyi buldum. Refet Paşa buraya olan uzaklığı dört saat söylemişti. Hiç gelmemiş, bilmiyor.

Akşam rakı büfesi hazırlamışlar. Diğer subaylar için de böyle. Askere bu kadar yakın bulunan subaylar için durumu uygun görmedim. Yeni Tümen Komutanı Ali Fuat (Cebesoy) Bey'le bu konu görüşüldü. Gece Alay komutanının barakasında yattım. Öksürükten çok kötü uyudum.

31 Ekim 1332 Pazartesi (13 Kasım 1916)

Saat 8 evvel'de 14. Alay karargâhından sol kanat mevkilerine hareket.(Keltepe'ye) 1 saatte ulaştık. Bu tepe ve civarında kar vardır. Buradaki bölük kumandanı ve postyı gördüm. Tümen, alay ve tabur kumandanları ile mevzi ve tertibat hakkında görüştüm.

Tabur ve bölük kumandanlarına, dümanın taarruzu ve muhtelif şekillerde hareketleri ihtimaline karşı, hareket şekilleri hakkında bir iki basit mesele verdim. Bundan sonra alay karargâhına döndük. Saat 11 evvel'de. Yemek yedik ve saat 00.15 sonra Bitlis'e hareket edildi. Ali (Çetinkaya) Bey yarı yola kadar uğurladı. Yolda 300 kadar milis erine rastladım. Bunları körükörüne sol kanada kaydırmışlar. Aç olduklarını söylediler. Bitlis'e iade ettim ve Tümen Kumandanı'na bunların karınlarını doyurup kendilerinden faydalanma yollarını bulmasını söyledim. İkametgahıma dönüş. Başımı yıkadım. Şimdi istirahat ediyorum. Saat 4.20 sonra.

Bitlis'e gelmekteki maksadım tümen kumandanlığı değişikliğinde hazır bulunmak. Tümenin genel tertibatında değişmesi gereken tarafları bizzat arazi üzerinde görmek. İdare tarafını incelemek. Van Hareket Müfrezesi'nin hareketini sağlamak. Hakikaten söz konusu bakımlardan pek çok faydalı oldu.

1 Kasım 1332 Salı (14 Kasım 1916)

Geceyi öksürükten çok kötü geçirdim. Bütün gün Bitlis'teki karargâhımda kaldım. Doktorun tedavisi altında.

2 Kasım 1332 Çarşamba (15 Kasım 1916)

Geceyi nispeten iyi geçirdim. Bugün tümenin sağ kanadını 13. Alay'ı teftiş edecektim. Doktor engelledi. Tümen Kumandanı ile Kolordu Kurmay Başkanı'nı gönderdim.

Akşama kadar istirahat ettim. Yalnız tümen baştabipliği ve idare başkanlığı dairelerini gezdim.

Hacı Musa Bey'in (Mutki Aşiret Reisi) biraderi Nuh Bey geldi. Musa Bey'den mektup getirdi. Ailelerinin Garzan civarında iyi yerleştirilmediğinden ve iyi beslenemediklerinden ve subaylar gibi maaş verilmesinden bahsediyordu. Musa Bey'in kendisinin gelmesini bırakarak, bu hususlarda Nuh Bey'le uzun görüşmeye lüzum görmedim.

3 Kasım 1332 Perşembe (16 Kasım 1916)

Geceyi kötü geçirmedim. Öksürük seyrek ve hafifti, tümüyle uykuya engel olmadı. Gündüz öğleden önce tümen komutanını makamında ziyaret. Tümenin düzenlemelerinde değişiklikler yapılması gereği üzerinde konuşma.

Daha sonra Bitlis'teki hastahaneleri teftiş ettim. Temiz buldum. Şeyh Hazret, ki bir kolunu kesmişler, onunla görüştüm. Tümen Başhekiminin söylediğine göre, hastahane yapılan evler temizlenirken 10-15 kadar islam kadını başları bulunmuştur. Buradan dönüş. Şerefiye denilen camii gezdim, hayvan leşleriyle ve pisliklerle doluydu. Yıkılmış. Yolda 12 yaşında Ömer adında öksüz bir çocuk gördüm. Bunu yanıma aldım. Bu görülünce daha üç tane anası, babası ölmüş yetimler getirdiler, onlara para vermekle yetindim.

4 Kasım 1332 Cuma (17 Kasım 1916)

Öğleden evvel saat 10'da "El şeyhuttani El Halidi Mehemmed El Nakşibendi-i Küfrevi"nin Kızıl Mescid mahhallideki türbesini ziyaret ettim. Küçük bir türbe. Şeyhin mezarı ve yanında kardeşinin oğlu olduğunu türbedarın ifade ettiği bir kişinin mezarı vardır. Şeyhin yattığı yerin örtüsü sırma işlemeli, elmas, yakut gibi taşlarla süslenmiş (bu taşların elmas, yakut, zebercet olduğunu türbedar söylemişse de hakiki olmayacak). Diğer mezarlarda sırmalı işlemeli örtülü. Bu türbeye Ruslar ilişmemiş. Türbenin kapıları gümüş ve altın kakma. Kıymetli halılar var. Fakat çoğu çürümüş. Bu türbeyi Sultan Hamit yaptırmış. Bundan sonra Bitlis'in bir iki harap türbe gibi yerlerini daha gördükten sonra ikametgahıma dönüş. Öğleden sonra Mutki milis kumandanı Hacı Musa Bey geldi. Sultan Hamit devrinde Şam'da Jandarma binbaşısı imiş. BU harpte hizmeti olmuştur. Aşireti ailelerinin Garzan'da yerleştirilmesini rica etti. Mutki Kaymakamı damadı, Nuh Bey biradere (beraber idiler). Bu iki kişiyi tavsiye ile Garzan'a gönderdim.

Akşamüzeri Tümen Kumandanı Fuat geldi. Geçmişten çok bahsedildi. Yemeği beraber yedik. Validemden, Cemal Bey'den, Halil Bey'den mektup aldım.

6 Kasım 1332 Cumartesi (19 Kasım 1916)

Bugün sağlık durumum pek iyidir. Hacı Musa Bey veda için geldi. Elli Lira verdim. Teşrinievvelden itibaren maaş verilmesini de emrettim. Düşman cephesine karşı yapılacak genel keşfin neticelerini görmeye Neşet Bey'i memur ettim.

Alphonse Daudet'in "Sapho-Moeurs Parisiennes" adlı canım sıkıldıkça okuduğum romanı bitti.

Jean etudiant hayatında Sapho'yu seviyor. Yıllarca beraber yaşıyorlar. Jean bir iki defa bu hayattan kaçmak istiyor. Ennihayet evlenmeye karar veriyor ve ayrılıyor Sapho'daki mektuplarını almak için geliyor; evlatlık olarak aldığı çocuğun, Sapho'nun eski aşığı Flamant'tan çocuğu olduğu ve bu adamın o gece beraber olduğunu anlıyor, kadın da itiraf ediyor, kadını dövmeye kalkışıyor. Sapho, bundan kendisinin hala sevilmekte olduğunu anlıyor. Hakikaten Jean, Perou'da Arica'da bir konsüllük alıyor ve Sapho ile beraber gitmeye karar veriyor. Marsilya'da üç gün sonra randevu veriyorlar. Sapho gelmiyor, bir mektup gönderiyor: "Gelmeyeceğim. Şimdiye kadar lüzumundan fazla sevdim artık sevilmek isterim. Flamant beni alacak ve sevecek ve çocuğum... vb" diyor.

7 Kasım 1332 Pazartesi (20 Kasım 1916)

Van Hareket Müfrezesi Hizan ve Kotum'dan Vastan yönünde hareket ettiler. Beşinci tümen cephesinde ve içinde gereken şeyler görülmüş ve gerekli önlemler için her şey yapılmıştır. Bu nedenle yarın Bitlis'ten ayrılabilirim. Orduya teftişlerimin sonuçları hakkında ve 30 taburun kullanılmasıyla ilgili birer rapor yazdım.

Tümen komutanına bir bakıma veda mektubu ve ancak işlerin sonuçlarını bildirmesi için bir yazı yazdım. Bitlis vadisine de Hareket Müfrezesinin kendi eseri olduğunu ve yardımın sürdürülmesini yazdım. Nuri (Conker), İsmail, Halil, Salih (Bozok) Beylere ve Zübeyde Hanım'a birer kartpostal gönderdim. Madam Korin'e de.

Hacı Musa Bey'in kardeşi Nuh Bey kendi tayını getirdi. Armağan etmek istedi, kabul etmedim.

Süvari yüzbaşısı Selim Sabit Bey Siirt'ten geldi. Refet Paşa kendisini İstanbul'a götürecek diye sürüklemiş. Akşam yemekte Tümen Komutanı Fuat Bey'de bulundu.

Sağlığın korunması için özellikle dimağın parlaklığı için alkol alınmamalı.

Emirlerde amacım bildirim biçimi anlaşılamamıştır. Erek ile amaç (gaye ile maksat) karıştırılıyor. Bir de yürütme komutanı, akıl komutanı!

8 Kasım 1332 Salı (21 Kasım 1916)

Saat 5'te kalktım. Hareket dolayısıyle hemen tuvaletimi (duş, tıraş) yaptım. Eşyalar toplandı. Yaverin odasında, Bitlis'in bana Pompei harabelerini hatırlattığını ve Ninova harabeleri dolayısıyla tarihten söz edildi. Abbasi halifelerinin başını yiyen komutanlar Ehl-i Salip savaşları dolayısıyle Avrupalılardan doğu uygarlığından yararlanması. Selçuklu Türklerinin, Osmanlı Türklerinden önce Bulgaristan'a Varna çevrelerine geçmiş olmaları...

Saat 7 öncede (sabah saat 7:00) Bitlis'ten hareket. Tümen komutanı ve karargâhı erkanı yarım saatlik uzaklığa kadar uğurladılar. Orada küçük bir mola. Küçük bir söyleşi, sonra veda.

Yolda gelirken zihnimden geçen şeyler: Yalnız baş ile selam vermek. Komutanlar birliklerinin içini ve ruhsal durumlarını içlerine girerek bilmeli, daha güvenle emir verir. Üstler astlarıyla, söyleşiler yapmalı, onları özgürce konuşturmaya alıştırmalı. Astın düşünme değerlendirme ve söyleme biçimini bilmek yararlı ve gerekli.

Bazı askeri noktalar (Ruh eğitimi ve askeri görgü yöntemi) hakkında bir eser yazayım.

Bunun için Fransızca bildiğim bir eser var. Onu da önce okuyayım ve bu ortama ait esaslı soruları bütün subaylara görev olarak vereyim. Önemli noktalar hakkında bazı büyük komutanların görüşlerini isteyeyim.

9 Kasım 1332 Çarşamba (22 Kasım 1916)

8/9 saat 9 sonraya kadar Kurmay Başkanıyla örtünmenin kaldırılması ve toplumsal yaşamın düzeltilmesi hakkında söyleşi. 1) Güçlü ve yaşamı bilen bir ana yetiştirmek, 2) Kadınlara özgürlüklerini vermek, 3) Kadınlarla bir arada bulunma, erkeklerin ahlakları, düşünceleri, duyguları üzerinde etkindir. Doğuştan karşılıklı sevgi çekme eğilimi.

Saat 7 sonra sabah Duhan'dan Ziyaret'e hareket. Saat 12:30 sonra'da varış. Yolda iki, üç ufak mola. Ziyaret yakınında Siirt demirbaşları Bitlis'e gönderildiklerinden yakınma. Tikveşli bir kanun neferi Yahya Kaptan'la bulunmuş. Yakup Cemil buralara getirmiş. Yaralanmış şimdi hastanede müstahdem. Tikveş'te karısı çocuğu esirmiş. 23. Alay Kumandan ve subayları, nokta kumandanı karşıladılar. Hayvandan inince evvela VeyselKarani'yi ziyaret. Camide 1 saat kadar istirahat. Bundan sonra Alay merkezi olan Koh köyüne gidildi. Siirt'ten Vali Memduh Bey, yaveri ve jandarma kumandanını bir mektupla gönderdi ve bir at hediye gönderdi. Gece saat 12'ye kadar sohbet. Resm-i selam'ın merhaba tarzında elin göğüse konulması şeklinde. Talimnameden marş'ı kaldırıp Yürü!

BİTLİS'TE ÇEKİLMİŞ FOTOĞRAFLARI

Kaynaklar:

1- Mehmet Önder, Atatürk'ün Yurt Gezileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Birinci Baskı, 1975

2- Utkan Kocatürk, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2007

3- Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi,  Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, 2006

4- Erol Mütercimler, Fikrimizin Rehberi, 2008

5- Andrew Mango, Atatürk, 2004

6- Fotoğraflarla Atatürk, Genelkurmay Personel Başkanlığı, Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, 2015