Atatürk Çanakkale’deki görevinden sonra, 1916 yılı Şubat ayı sonlarında 16. Kolordu Komutanı olarak Doğu Cephesinde görevlendirilir. Atatürk, beraberinde Kolordu Kurmay Başkanı İzzettin (Çalışlar), yaveri Cevat Abbas (Gürer), Emir Subayı Şükrü (Tezer), Yüzbaşı Neşet (Bora) olmak üzere, 16 Mart 1916 günü trenle Haydarpaşa’dan, Diyarbakır’a gitmek üzere, Pozantı’ya doğru hareket eder. Atatürk 18 Mart günü Pozantı'ya vardığında Ruslar Muş, Van ve Hakkari'yi işgal etmişlerdir. (Muş 7 Ağustos 1916 günü Atatürk komutasındaki kuvvetler tarafından kurtarılmıştır.) Pozantı'dan sonra araba ile yola devam eden Atatürk, 19 Mart günü Halep'e, buradan tekrar trene binerek Resulayn'a (Ceylanpınar) ulaşır. 24 Mart günü Ceylanpınar'dan otomobil ile ayrılır ve aynı gün saat 15'te (bazı kaynaklara göre 25 Mart) Mardin'e gelir. Geceyi ve ertesi günü Mardin'de geçiren Atatürk 26 Mart sabahı saat 7.30' da Mardin'den Diyarbakır'a doğru yola çıkar. 27 Mart günü Diyarbakır'a ulaşan Atatürk Diyarbakır'da iken, 1 Nisan günü tuğgeneralliğe (mirliva) yükseltilir.

Atatürk, Doğu Cephesinde 16. Kolordu Komutanı olarak bulunduğu süre boyunca çok başarılı hizmetler görür. Öncelikle Karargahı’nı Diyarbakır’dan Silvan’a taşır. Bitlis’i ve Muş’u düşmandan kurtardıktan sonra Doğu Anadolu’da asayişi düzene sokar. 12 Aralık 1916 günü atandığı 2'nci Ordu Komutanlığı vekaleti görevini sürdürdüğü günlerde (bu görevi 3 Mart tarihine kadar sürmüştür), 17 Şubat 1917 günü, Hicaz Kuvve-i Seferiyesi Komutanlığına atanır ve acele Şam'a hareket etmesi gerektiği emri gelir. 18 Şubat günü 4. Ordu Komutanı Cemal Paşa da bir telgraf göndererek acele hareket etmesini emreder. Atatürk birkaç gün içinde hazırlığını yaparak yeni görevine başlamak üzere 21 Şubat günü sabah 10' da otomobili ile yola çıkar. Dr. Yarbay Hüseyin, Binbaşı Fuat (Bulca), Yaver Cevat Abbas (Gürer), Yüzbaşı Neşet Bora ve Yüzbaşı Rauf, Emir Subayı Şükrü (Tezer) de Atatürk’le beraberdir. Silvan’dan önce Diyarbakır’a, buradan da Mardin’e gelirler. Otomobille Ceylanpınar yolundan Mardin’e gelirlerken yolun dar ve bozuk olduğunu gören Atatürk, Mardin İstihkam Birliğinden 200 erle yolun yapımını emreder. Mardinliler Atatürk’ü törenle karşılarlar. Atatürk Mardin Belediye Başkanı Hıdır Çelebi (Kömürlü)nün evinde konuk olur. O gece, Belediye Başkanının verdiği ziyafette, Mardin’in tüm ileri gelenleri bulunurlar. Tüccardan Abdurrahman Kavvas, Atatürk’e sansar derisinden değerli bir kürk hediye eder (Atatürk, bu kürkü uzun yıllar saklar ve daha sonraları yurtiçinde yaptığı gezilerinde giyer. Ölümünden sonra da Anıtkabir Müzesi’ne, sonra da Konya’daki Atatürk Müzesine verilir. Bu gün halen bu müzede sergilenmektedir). Atatürk, Mardin’de bir gece kaldıktan sonra, ertesi günü sabahleyin Mardin’deki Alman Askeri Karargahını ziyaret eder. Alman subaylarıyla bir süre görüşür. Birlikte, karargahın önünde fotoğraf çektirirler. Öğleye doğru, otomobiline binerek, Derbesiye İstasyonuna gelir ve buradan Şam'a gitmek üzere trenle Halep’e hareket eder. 28 Şubat günü Şam'da Enver Paşa ve Cemal Paşa ile bir görüşme yaparlar. Bu görüşmede Atatürk, Hicaz'ın savunulması değil boşaltılması gerekliliğini vurgular. Durumu yerinde gören Enver Paşa Hicaz Kuvvetlerinin Filistin'e doğru geri çekilmeleri emrini verir. Hicaz Kuvve-i Seferiyesi Komutanlığının kaldırılması üzerine Atatürk 7 Mart günü tekrar 2'nci Ordu Komutanlığı Vekaletine (16 Mart günü asaleten) atanır.

MART 1917 - MART 1917

Atatürk, Şam’dayken 7 Mart günü tekrar 2'nci Ordu Komutanlığına vekaleten atanır (16 Mart günü asaleten), ve 12 Mart günü saat 20' de bu ordunun Karargahının bulunduğu Diyarbakır’a gelir. Bu yolculuk sırasında onbeş yirmi gün önce geçtiği Mardin’de bir gece daha kalır. Ertesi günü Diyarbakır’a hareketinden önce, Mardin’deki eski eserleri gezer. Mardin çarşısında alışveriş yapar. Öğleye doğru Mardinlilere veda ederek Diyarbakır'a doğru hareket eder.

MARDİN' DE ÇEKİLMİŞ FOTOĞRAFLARI

Kaynaklar:

1- Mehmet Önder, Atatürk'ün Yurt Gezileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Birinci Baskı, 1975

2- Utkan Kocatürk, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2007

3- Fotoğraflarla Atatürk, Genelkurmay Personel Başkanlığı, Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları, 2015

4- Erol Mütercimler, Fikrimizin Rehberi, 2008

5- Andrew Mango, Atatürk, 2004